Zorgzame gemeenschappen

Gemeenschapskracht

De basis van al deze initiatieven is gemeenschapskracht, de positieve energie die vrijkomt als mensen elkaar helpen om hun doelen te bereiken door hun middelen te delen, de bezieling die een wijk tot een gemeenschap maakt. Gemeenschapskracht gaat uit van de (veer)kracht van mensen en geeft hun de ruimte om invloed uit te oefenen. Wie weten tenslotte beter dan bewoners zélf wat zij en de wijk nodig hebben om te bloeien?

Gemeenschapskracht is van alle tijden. Volgens hoogleraar Tine de Moor zitten we inmiddels in de derde golf van collectieve actie. Hiermee bedoelt ze de burgercollectieven die vanaf beging deze eeuw zijn ontstaan, na de gilden en de meenten in de Middeleeuwen (de eerste golf) en de boerencoöperaties en onderlinge verzekeringsmaatschappijen van eind 19^de eeuw (de tweede golf), waarvan bedrijven als de Rabobank, Achmea en Friesland Campina nog restanten zijn.

Deze derde golf van collectieve actie maakt een snelle groei door en neemt steeds professionelere vormen aan. Steeds meer verenigen burgers zich om samen te werken aan passende oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen. En in toenemende mate wordt kennis en inspiratie gedeeld met andere burgercollectieven, waarbij regionale en landelijke netwerken ontstaan.

Burgercollectieven hebben een grote reikwijdte. Hun gezamenlijke ledental is groter dan dat van kerken, vakbonden of politieke partijen. Elke bewoner kan zich nog vandaag aansluiten bij een initiatief rond zorg, welzijn, energie, wonen, natuur, voedsel, cultuur, recycling, veiligheid, vervoer en nog veel meer, of - als die er nog niet is - zelf een initiatief starten. Overheden en bedrijven zijn welkom om samen te werken; de enige spelregel is aan te sluiten bij de waarden van de gemeenschap.

De coronacrisis maakte eens te meer duidelijk hoe mensen van betekenis kunnen zijn voor elkaar. Men herontdekte de waarde van burgenhulp en gemeenschapszin. Dat er een wereld ligt tussen overheid en markt, tussen publiek en privaat. Dat is de wereld van gemeenschappen van mensen en hun collectieven.

Zorgzame gemeenschappen

Zoals eerder beschreven maakt de burgerbeweging een snelle groei door, ook in het domein van welzijn, zorg en wonen. Bewonerscollectieven die zich met onderlinge hulp en steun bezighouden noemen we zorgzame gemeenschappen, ook wel aangeduid met de term nuldelijnszorg. Anderen spreken over informele zorg, maar die term zou ik willen bewaren voor mantelzorg en incidentele burenhulp.

Zorgzame gemeenschappen kennen een divers aanbod, van pure vrijwilligersactiviteiten tot combinaties met professionele zorg, al dan niet met zorgwoningen. Inmiddels zijn er in ons land naar schatting meer dan 2.000 zorgzame gemeenschappen, en er komen er jaarlijks 100 tot 200 bij. Zij zijn verenigd in regionale of stedelijke netwerken. Landelijk worden zij vertegenwoordigd door Nederland Zorgt Voor Elkaar (NLZVE). Enkele voorbeelden zijn - naast de in de inleiding genoemde initiatieven - Coöperatie Austerlitz Zorgt, Wijkcoöperatie Utrecht-Oost, de Stadsdorpen in Amsterdam, de zorgzame dorpen in de provincie Groningen en Zorgcoöperatie Hoogeloon.

Eén van de effecten is dat de sociale cohesie toeneemt en dat de deelnemers beter op elkaar gaan letten. Komt de dorpsondersteuner of wijkverpleegkundige van een zorgcoöperatie bij iemand langs, dan kennen zij die persoonlijk. Er zijn omstandigheden gecreëerd waarin de zorg volledig tot zijn recht kan komen. In plaats van een cliënt achter te laten die nog vol vragen zit, kan de kennis op een groep actieve bewoners overgedragen worden, en andersom. Met die groep weet de professional wat nog meer in de wijk speelt. Zo wordt veel overbodige zorg voorkomen, omdat het welzijn hoger is en de vereenzaming minder. Hiermee wordt de kraan dichtgedraaid, zodat we kunnen stoppen met dweilen. Deze vorm van zorg en ondersteuning is voor iedereen beter en kost minder dan de zorg zoals die nu wordt geleverd.

Sociale basisinfrastructuur

Een randvoorwaarde voor het ontstaan van zorgzame gemeenschappen is een goede sociale basisinfrastructuur. Dit is het geheel aan informele en formele diensten, fysieke en ICT-voorzieningen, ontmoetingsplekken, verbindingspersonen en netwerken in de directe leefomgeving van mensen. Een sociale basisinfrastructuur is een essentiële voorwaarde om het bewoners en professionals mogelijk te maken samen een vitale gemeenschap in hun buurt, dorp of wijk te realiseren.

Een goede sociale basisinfrastructuur draagt bij aan de autonomie van mensen, doordat ze toegang krijgen tot informatie, kennis en netwerken. De effectiviteit van gemeenschapskracht wordt vergroot, gezond gedrag en gezondheid wordt versterkt en de veerkracht en bedrijvigheid in wijken neemt toe. Een sociale basisinfrastructuur staat dus ten dienste van alle bewoners in een buurt, dorp en wijk zodat zij zich op actieve of ondernemende wijze voor elkaar inzetten. Dat gaat niet vanzelf. Voor de nodige betrokkenheid is het belangrijk vragen, behoeften en verhalen van en met bewoners en ondernemers te expliciteren.

De bouwstenen voor een sociale basisinfrastructuur zijn al goed beschreven, onder andere in het essay Sociale basisinfrastructuur voor vitale en gezonde gemeenschappen, uitgegeven door de Nationale Dialoog Gemeenschapskracht. Dat betekent nog niet dat er hierover landelijke overeenstemming is. Elke gemeente geeft hier een andere invulling aan. Dat is geen wenselijke situatie. Burgers zouden duidelijke rechten moeten kunnen ontlenen aan de verplichting van de overheid om te zorgen voor voldoende voorzieningen.

Een sociale basisinfrastructuur komt niet vanzelf tot stand. Gemeenten en zorgverzekeraars zullen regionaal en lokaal intensiever moeten samenwerken dan ze nu doen, en de vrijblijvendheid moet er van af. Dat biedt ook perspectief voor het beschikbaar krijgen van voldoende financiële middelen voor een sociale basisinfrastructuur. Dit zijn in essentie geen kosten, maar investeringen, die op termijn leiden tot maatschappelijke èn financiële winst.

Voorbeelden uit het land;

De Kloostertuin

De Kloostertuin in het Groningse dorp Kloosterburen ziet er prachtig uit. Het is de trots van mensen die daar dagopvang krijgen. Zij onderhouden de tuin en kweken er voedsel voor het verpleeghuis, dat voor het dorp is behouden door het in eigen beheer te nemen. In één moeite vinden hier drie activiteiten plaats: groenbeheer, dagopvang en voedsel kweken. Zo hebben bewoners de afgelopen vijftien jaar het tij gekeerd toen Kloosterburen werd bedreigd door de krimp.

Buurtcoöperatie Apeldoorn-Zuid

Buurtcoöperatie Apeldoorn-Zuid is opgericht om te helpen bij het opvangen van de gevolgen van de veranderingen in de zorg. De leden van de coöperatie (dit zijn in principe alle inwoners van Apeldoorn-Zuid) zijn de baas in deze sociale onderneming. Doel is de onderlinge contacten in de wijk te bevorderen en de zorg optimaal te houden. Daarbij maakt zij gebruik van de krachten en sociale structuren die van oudsher in de buurten van Zuid aanwezig zijn. In 2014 is begonnen met de intensieve opleiding van een team van mannen en vrouwen tot buurtassistent. De buurten van Zuid zijn verdeeld onder de assistenten, zodat overal een vast, goed opgeleid team bewoners ondersteunt bij het optimaal houden van hun welzijn en bij het verkrijgen van goede zorg.

Door de grote diversiteit aan verschijningsvormen en benamingen zou je de grotere beweging misschien niet direct herkennen. Zorgcoöperaties, wijkcoöperaties, lokale fondsen, wijkbedrijven, zorgzame dorpen, stadsdorpen, energiecoöperaties; het zijn allemaal vormen waarin burgers zich verenigen om gedeelde maatschappelijke doelen te realiseren. Al deze lokale samenwerkings-verbanden van burgers zijn onderdeel van een grote beweging die het maatschappelijke landschap ingrijpend doet veranderen. Waar de overheid terugtreedt uit het publieke domein, neemt de burger het over.

 Agenda tip:

Webinar Zorgzaam dorp Austerlitz

Want, wat maakt Austerlitz zo bijzonder? De sociale cohesie? De dorpsondersteuner die ook het Wmo-loket is? De nieuwe multifunctionele accommodatie? De meer dan 100 vrijwilligers? De zorgwoningen van de eigen woonstichting? Het eetcafé in gezamenlijk eigendom van het dorp?

Eind 2012 is een coöperatie opgericht onder de naam 'AUSTERLITZ ZORGT'. De coöperatie heeft tot doel het voor de oudere inwoners van Austerlitz mogelijk te maken zo lang mogelijk zo zelfstandig mogelijk in ons dorp te blijven wonen. De coöperatie organiseert de nodige steun, zorg en hulp voor ouderen en andere zorgbehoeftigen in het dorp. In een later stadium zal ook worden voorzien in de zorgbehoeften van gezinnen en jongeren. Inmiddels is ruim 40% van de volwassen bewoners lid van Austerlitz Zorgt.

Wil je meer weten over Zorgsame gemeenschappen, gemeenschapskracht en hoe je dit in gang kunt zetten? Geef je dan op via de link want op donderdag 18 april a.s geeft Jan Smelik  de Webinar Zorgzaam dorp Austerlitz.